Sıfatlar dil bilgisinin önemli konularından biridir.Konunu başlıkları tanımlanmış ve bol örnek verilerek daha iyi anlaşılması hedeflemiştir.
Çok önemli ikâz:
Örnekler verilirken bir kelimenin sıfat olabilmesi için mutlaka bir isimden önce gelmesi gerektiği özellikle vurgulanmıştır.Zira ancak bir varlığın sıfatı olabilir.
Sıfatlar konu anlatımı
İsimlerden önce gelerek onları çeşitli yönlerden niteleyen yani nasıl olduklarını bildiren veyahut bir varlığı belirten kelimelere sıfat denir.
Çevremizdeki her varlığın bir ismi olduğu gibi o varlığı benzerlerinden ayıran özellikleri de vardır.İşte sıfatlar varlıkların benzerlerinden ayrılmasını sağlayan kelimelerdir.
Sıfatlar konusunda en önemli nokta , sıfatın mutlaka bir isimden önce gelmesi gerektiğidir.Çünkü sıfat ,varlıkların kalıcı veya geçici özelliklerini söylemektir.Bu yolla o varlığı benzerlerinden ayırmış oluruz.
Aşağıda ağaç varlığının bazı özellikleri verilmiştir;beraberce inceleyelim:
Yeşil ağaç.
Kuru ağaç.
Yaşlı ağaç.
Bir ağaç.
Bu ağaç.
O ağaç.
Şu ağaç.
Öbür ağaç.
Beriki ağaç.
Yakındaki ağaç.
uzaktaki ağaç.
Dedemin diktiği ağaç.
Bu sene budanan ağaç.
Seyrek yapraklı ağaç.
Bizim evin bahçesindeki ağaç.
İki sene önce üzerinden düştüğüm ağaç.
Altında her sene sınıfça piknik yaptığımız ağaç.
Yukarıdaki örneklerde koyu yazılan kelime / kelime gruplarının tamamı o ağacın sıfatlarıdır.Bu sıfatlar ya ağacın nasıl olduğunu söyler ya da o ağacı ,bulunduğumuz konuma göre, diğer ağaçlardan ayıran geçici özellikleri belirtir .Bu sıfatlar sayesinde sayesinde mevzumuz olan ağacı diğer ağaçlardan ayırt ederiz.
Sıfat tamlaması
Sıfat olan kelime ile isim birlikte sıfat tamlamasını oluşturur. Aşağıda farklı sıfat tamlamaları verilmiştir:
Eski kanapeyi değiştirdik. …………………. ( Eskisıfat + kanapeisim = Sıfat tamlaması )
Büyük odanın kapısını örtünüz. …………………. ( Büyüksıfat + odaisim = Sıfat tamlaması )
Çalışkan öğrenciler mezun oldular. ……………….( Çalışkansıfat + öğrencilerisim = Sıfat tamlaması )
Yakınlardaki caddeden bir gürültü geldi. ….( Yakınlardakisıfat + caddedenisim = Sıfat tamlaması )
Okula yeni öğretmen geldi. …………….(yenisıfat + öğretmenisim = Sıfat tamlaması )
Hıçkırarak ağlayan çocuk sustu………….(Hıçkırarak ağlayansıfat + çocukisim = Sıfat tamlaması )
Sıfat Türleri
Sıfatlar kendi içinde niteleme sıfatları ve belirtme sıfatları olarak iki ana gruba ayrılır.Önce şemasını inceleyelim:
A.Niteleme sıfatları
B.Belirtme sıfatları
- İşaret sıfatları
- Belgisiz sıfatlar
- Sayı sıfatları
- Asıl sayı sıfatları
- Sıra sayı sıfatları
- Üleştirme sayı sıfatları
- Kesir sayı sıfatları
- Soru sıfatları
Şimdi bu sıfat türlerini açıklamaya geçelim.
A.Niteleme Sıfatları:
Varlıkların renk,durum,biçim gibi özelliklerini gösteren sıfatlara niteleme sıfatları denir.
Kısaca varlığa sorulan ”nasıl” sorusunun cevabı niteleme sıfatını verir.Aşağıdaki örneklerde isimden önce gelen kelimeler o varlıkların özelliklerini söylemektedir.
Zor sorular.(Nasıl sorular?)
Zorniteleme sıfatı sorularisim
Kırmızı çatı.(Nasıl çatı?)
Kırmızı niteleme sıfatı çatı isim
Kirli oda. (Nasıl oda?)
Kirli niteleme sıfatı oda isim
Çürük bina.(Nasıl bina?)
Çürük niteleme sıfatı bina isim
İncitici söz.(Nasıl söz?)
İncitici niteleme sıfatı söz isim
Şişman adam.(Nasıl adam?)
Şişman niteleme sıfatı adam isim
Kaliteli müzik.(Nasıl sorular?)
Kaliteli niteleme sıfatı müzik isim
Yalan yanlış laflar.(Nasıl laflar?)
Yalan yanlış niteleme sıfatı laflar isim
Terbiyeli öğrenci.(Nasıl öğrenci?)
Terbiyeli niteleme sıfatı öğrenci isim
Pisboğaz çocuk.(Nasıl çocuk?)
Pisboğaz niteleme sıfatı çocuk isim
Açıkgöz futbolcu.(Nasıl futbolcu?)
Açıkgöz niteleme sıfatı futbolcu isim
Yemyeşil dağlar.(Nasıl dağlar?)
Yemyeşil niteleme sıfatı dağlar isim
Simsiyah ayakkabı.(Nasıl ayakkabı?)
Simsiyah niteleme sıfatı ayakkabı isim
Mavimtırak gömlek.(Nasıl gömlek?)
Mavimtırak niteleme sıfatı gömlek isim
B.Belirtme sıfatları
Varlıkları diğer varlıklardan ayırırken geçici olarak kullandığımız sıfatlardır.Kendi içinde dört ana guruba ayrılır.
1.İşaret sıfatları:
Varlıkların yerini işaret eden sıfatlara işaret sıfatı denir.Bir kelimenin işaret sıfatı olabilmesi için bir isimden önce gelmesi gerekir.
İsme sorulan ‘‘hangi ?’‘sorusunun cevabı işaret sıfatıdır.
Bu öğrenci. (hangi öğrenci?)
Bu işaret sıfatı öğrenci isim
Şu okul.(hangi okul?)
Şu işaret sıfatı okulisim
Öbür mahalle.(hangi mahalle?)
Öbür işaret sıfatı mahalle isim
Öteki kapı.(hangi kapı?)
Öteki işaret sıfatı kapı isim
Yandaki pencere.(hangi pencere?)
Yandaki işaret sıfatı pencere isim
Karşıdaki dağ.(hangi dağ?)
Karşıdaki işaret sıfatı dağ isim
Diğer bina.(hangi bina?)
Diğerişaret sıfatı binaisim
Beriki otobüs.(hangi otobüs?)
Berikiişaret sıfatı otobüs isim
Şuradaki sandalye.(hangi sandalye?)
Şuradaki işaret sıfatı sandalyeisim
2.Belgisiz sıfatlar:
Varlıkları kesinlik olmadan aşağı yukarı bir şekilde belirten sıfatlardır.
Bazı insanlar
Bazı belgisiz sıfat insanlar isim
Birkaç adam.
Birkaç belgisiz sıfat adam isim
Kimi ülkeler.
Kimi belgisiz sıfat ülkeler isim
Bütün insanlar.
Bütün belgisiz sıfat insanlar isim
Birçok vatandaş
Birçok belgisiz sıfat vatandaş isim
Belgisiz sıfatla ilgili örnek cümleler:
- Kapıda tanımadığım bir adam var. (Herhangi bir adam anlamında olduğu için belgisiz sıfattır.)
- Her insan değerlidir.
- Nice insanlar geldi geçti bu dünyadan.
- Müsabaka sonunda tüm Türkiye sokaklara çıktı.
- Salgın zamanı hiçbir yer evden daha güvenli değil.
- Bu sene bir kısım şehirde kuraklık oldu.
3.Sayı sıfatları:
Varlıkların sayılarını söyleyen sıfatlara sayı sıfatları denir. Kendi içinde asıl sayı,sıra sayı,üleştirme sayı ve kesir sayı sıfatları olarak dört kısımdır.
3.1.Asıl sayı sıfatları:
Altı çocuk
Altı sayı sıfatı çocukisim
Otuz beş gün
Otuz beş sayı sıfatı günisim
3.2.Sıra sayı sıfatları:
Beşinci ders
beşinci sayı sıfatı dersisim
üçüncü yarışmacı
üçüncü sayı sıfatı yarışmacıisim
3.3.Üleştirme (bölüştürme) sayı sıfatları
Dörder kalem
dörder sayı sıfatı kalemisim
yüzer lira
yüzersayı sıfatı liraisim
3.4.Kesir sayı sıfatları
Onda bir hisse
onda bir sayı sıfatı hisseisim
Çeyrek ekmek
çeyrek sayı sıfatı ekmekisim
Sayı sıfatları ilgili örnek cümleler:
Sınıfımızda otuz dört öğrenci vardır.
Bu senenin kırk altı günü yağmurlu geçti.
Her katta onar merdiven basamağı vardır.
Depremzede ailelere beşer battaniye dağıtıldı.
Çocuk başına yarım ekmek dağıttık.
Bu sene şirketimiz yüzde altı kâr etti.
4.Soru sıfatları:
Varlıkların durumlarını,sayılarını ve yerlerini soru yoluyla belirtmek için kullanılan kelimelere soru sıfatı denir.
Dikkat!Soru sıfatını bulurken soruya cevap verelim , şayet cevap sıfatsa sorusu da sıfattır.
Nasıl elbise? sorusunun cevabı güzel elbise olabilir.Cevapta elbisenin sıfatı güzel olduğuna göre ”Nasıl” sorusu da soru sıfatıdır.
Neredeki ev sizin?Sorusuna ” şuradaki ev bizim .” cevabını verebiliriz.Şuradaki kelimesi evi belirten bir işaret sıfatı olduğuna göre neredeki soru kelimesi soru sıfatıdır.
”Festivalin Sanat müziği konserleri kaçar şarkıdan oluşuyor?” sorusuna cevap olarak: ”Her konser beşer şarkıdan oluşuyor .”cevabını verelim.Beşer kelimesi şarkı isminin sayı sıfatı olduğuna göre soru kökündeki kaçar kelimesi soru sıfatıdır.
Soru sıfatlarında da diğer sıfat türlerinde olduğu gibi mutlaka isim olmak zorundadır:
Hangi cadde?
hangisayı sıfatı caddeisim
Kaçıncı sene
kaçıncısayı sıfatı seneisim
Soru sıfatları ilgili örnek cümleler:
Kaç kişi otobüsle okula geliyor?
Mağazadan hangi eteği aldın?
Bu tarlanın kaçta kaç hissesi sizin?
Her masaya kaçar ekmek bırakalım?
Ne biçim iş yapıyorsunuz?
Ne tür şiirlerden hoşlanıyorsunuz?
İntenette nasıl kitaplar satacaksınız?
Sıfatlarda pekiştirme
Bir sıfatın anlamı farklı yollarla güçlendirilebilir.Unutmayalım ki pekiştirmeler niteleme sıfatı yapar.İsme sorulan nasıl sorusunun cevabıdır
1.İkilemeler sıfat görevinde kullanıldığı zaman anlamı kuvvetlendirirler.
Eğri büğrü yollardan geçerek yaylaya ulaştık.
Şirin mi şirin insanlarla dolu bir köyde yaşıyorum.
Dostlarımın yalan yanlış sözlere inanması beni daha çok yaraladı.
Boksörümüz sağlı sollu yumruklarla rakibini nakavt etti.
2.Bir sıfatın ilk hecesine ”m,p,r,s” harflerinden uygun olan getirilerek kelime tekrar söylenir:
beyaz…………bembeyaz
siyah…………..simsiyah
akıllı…………….apakıllı
ıssız…………..ıpıssız
Pekiştirme sırasında bazen ses türemesi de olabilir:
çevre…….çepeçevre
karışık…….karmakarışık
sağlam……..sapasağlam
cümle örnekleri:
Mosmor kulakları havanın soğuduğunu söylüyordu.
Karmakarışık rüyalar görüyorum.
Ufuklar çepeçevre bulutlarla kaplandı.
Bu devirde paramparça dostluklar var.
Sıfatlarda küçültme
Sıfatlara -ce,-ca,-cık,-cik,(-i)msi, -si,-sı,-(i)mtrak gibi ekler geldiğinde merhamet,şefkat,sevgi,benzerlik,yakınlık anlamlarıyla küçültme anlamı katar.
Büyükçe bir evde oturuyoruz.
Yeşilimsi renkli bir kazak aldım.
Sıcacık çorbanın kokusu odaya yayıldı.
Ekşimtırak elmalar dilimi kamaştırdı.
Kadın incecik bir sesle konuşmaya başladı.
Adlaşmış sıfatlar
Sıfat tamlamalarıyla kurulan kimi cümlelerde zaman zaman tamlamanın isim unsuru düşer ve isimde bulunan çekim ekleri sıfata geçer.İsim ortadan kalktığı için sıfat artık sıfat olmaktan çıkar kendisi isme dönüşür.İşte bu yolla oluşan isimler adlaşmış sıfat adını alır.
”Çalışkan öğrenciler bu sene üniversite imtihanına girecek.” cümlesinde öğrencilerin özelliği çalışkan olmalarıdır.O halde ”çalışkan” kelimesi bu öğrencilerin sıfatıdır.Şimdi aynı cümleyi şöyle kursak:”Çalışkanlar bu sene üniversite imtihanına girecek.” dikkat ederseniz öğrenci ismi/varlığı ortadan kalkınca çalışkan kelimesi sıfatlıktan çıkar ama isimdeki -lar çoğul eki çalışkana eklenir ve öğrencilerin kastedildiği herkesçe anlaşılır, artık çalışkanlar kelimesi isimleşmiştir.
”İyiler her zaman kazanır. Aslında cümle ” İyi insanlar her zaman kazanır.” şeklindeydi fakat isim düştü sıfat isimleşti.
Aşağıdaki örnek cümlelere bakınız:
İhtiyarlar (ihtiyar insanlar)parklarda dolaşıyor.(ihtiyar sıfatken isim olmuş.)
Derinlerde(derindenizlerde) dip balıkları yaşamaktadır.(derin sıfatken isim olmuş.)
Müzede dolaşanlar(dolaşankişiler) akşama kadar gezilerini bitiremedi. (dolaşan sıfatken isim olmuş.)
Sıfatlarda Yapı
Sıfatlar yapılarına göre üçe ayrılır:Basit,türemiş ve bileşik sıfatlar.
1.Basit sıfatlar:
Yapım eki almamış sıfatlardır.
İri elmalar
Al bayrak
Güzel hava
Sert kereste
dört otobüs
Temiz halı
2.Türemiş sıfatlar:
Yapım eki alarak fiil veya isim kök ya da gövdelerinden türeyen sıfatlardır.
Yaşlı kadın
Paralı okul
Duygusuz insan
Elbiselik kumaş
Şakacı Ahmet
Evdeki hesap
Ağlayan çocuk
Ödenmemiş hesap
Görülmedik yağmur
Kesici alet
Çıkacak kan
Bitkin insan
Atılgan genç
3.Bileşik sıfatlar:
İki veya daha çok kelimeni birleşmesiyle oluşan sıfatlar yapıca bileşik sıfatlardır.Farklı yollarla yapılır.
a)Bir sıfat tamlaması -li,-lı,-lu,-lü eklerini alıp başka bir ismin sıfatı olur.
temiz elbise +li=temiz elbiseli adam.
Sarı saçlı çocuk
iki odalı ev
geniş bahçeli okul
altı kafalı dikiş makinesi
çok sulu yemek
Az sütlü tatlı
b)Aslından bileşik kelimelerin sıfat olmasıyla:
Boşboğaz kişi
Birkaç çoban
herhangi yoldan
uyurgezer hasta
c)Sıfat tamlamasında isimle sıfat yer değiştirir ,sıfata 3.tekil şahıs iyelik eki getirilir ve bu grup bir ismin sıfatı olur.
taşlı yol. ………….. yolu taşlı köy
Uzun boy. …….. uzun boylu öğrenci
Kötü yazı. ……… kötü yazılı öğrenci
terli gömlek. ……..gömleği terli çiftçi
d)İkilemelerin ,fiilimsilerin,deyimlerin,edat gruplarının sıfat olmasıyla:
iyi kötü günler
kargacık burgacık yazılar
damdan düşen adam
Suyu çekilmiş kuyu
İnci gibi dişler
Not:Birleşik sıfatlar başlığı altındaki örneklerde koyu yazılan kelimeler ,aynı zamanda sıfat grubu oluştururlar.
Sınıfta kaldığı için ağlayan sıfat grubu öğrenci
kırık gözlüklü sıfat grubu arkadaş
damdan düşensıfat grubu adam
Diğer kelime türleri: İsimler,fiiller,zamirler,zarflar,edatlar,bağlaçlar,ünlemler
MEB tarafından yayımlanan Orta öğretim kurumları programını buradan indirip inceleyebilirsiniz.