Ses olayları örnekli anlatım - Edebiyat akademisi

Ses olayları örnekli anlatım

Türkçe yapısı bakımından eklemeli diller grubunda olup sondan eklemeli bir dildir.

İşte ses olayı dediğimiz mefhum tam da bu özellikten kaynaklanır.Yeni bir kelime türetirken veya kelimeye farklı anlamlar verirken çok sayıda ek kullanırız.Bu ekler kelimenin köküne veya kökten türetilen gövdeye gelir.Bu sırada kök veya gövdede birtakım ses olayları ortaya çıkar.

( Bazen de iki kelimenin birleşmesiyle oluşan oluşurken birleşik kelimelerde ses olayı olur.)

Unutmayalım;yapım ekleri anlamı kökün anlamına bağlı kalarak değiştirir,çekim ekleri ise anlam değiştirmeden farklı bir cephesini söyler.

simit (kök)

Simit+ler=Simitler (Anlam değişmedi simit aynı simit sadece sayısı arttı

Simit+ci=Simitçi (anlam değişti simit ;simit satan adama döndü ama anlam ilgisini kaybetmedi.)

göz (kök) / gözlük (gövde) / gözlükçü (gövde) / gözlükçüler (gövde) / gözlükçülük ( gövde )

Kök veya gövde yeni bir ek alırken veya başka bir kelimeyle birleşirken ne olur?

Ya önceden var olan bir ses yok olur: (Ünlü düşmesi,ünsüz düşmesi )

Ya önceden olmayan bir ses ortaya çıkar : (Ünlü türemesi,ünsüz türemesi,kaynaştırma )

Ya var olan bir ses değişir: (Ünsüz yumuşaması,ünsüz benzeşmesi ,daralma)

Bunlara ilave olarak:

Telaffuz sırasında bazı durumlar ortaya çıkar:( Yer değiştirme ya da göçüşme ,Ulama )

SES OLAYLARI

1.Ünlü düşmesi:

Farklı şekillerde ünlü düşmesi olabilir:

Yapım eki alan bazı kelimelerde ünlü düşmesi olur .

sarı+ar = sarar(mak)

sızı + la = sızla (mak)

koku + la = kokla (mak)

ileri +le = ilerle (mek)

uyu + ku = uyku

oyun + a = oyna (mak)

sıyır + ıl =sıyrıl (mak)

İkinci hecesinde ı,i,u,ü ( dar ünlüler) bulunan kelimelere, ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ünlü düşmesi olur.

zihin + i = zihni

gönül + ü = gönlü

fikir +i = fikri

zikir + i = zikri

akıl + ı = aklı

çağır + ı =çağrı

ağız + ı = ağzı

Yardımcı fiille yapılan bazı bileşik fiillerde ünlü düşmesi olur:

hüküm + et =hükmet (mek)

fikir + et =fikret(mek)

akıl + et = akletmek

zikir +et = zikretmek

kayıt + ol = kaydolmak

kayıp + ol =kaybolmak

Sesli harfle biten bir kelimeyle yine sesli harfle başlayan bir kelime birleşirken ünlü düşmesi olur.Bunun bir diğer ismi ses aşınmasıdır.

sütlü + aş = sütlaç

ne + için = niçin

ne + asıl = nasıl

cuma + ertesi = cumartesi

kahve + altı = kahvaltı

kayın +ana = kaynana

pazar + ertesi =pazartesi

2. Ünsüz düşmesi :

Bazı kelimelere ek geldiğinde k sesi düşebilir , ş sesinin düştüğü örnekler de vardır.

küçük+cük = küçücük

minik + cik = minicik

ufak + cık = ufacık

öpüş + cük = öpücük

gülüş +cük = gülücük

küçük + el =küçül(mek)

ufak + al = ufal(mak)

yüksek + el =yüksel(mek)

büyük + cek = büyücek

alçak + al = alçalmak

3. Ünlü türemesi:

Bazı ekler geldiğinde kelimenin aslında olmayan bir ünlü harf ortaya çıkar.

bir + cik = biricik

dar + cık = daracık

genç + cik = gencecik

az + cık = azıcık

4. Ünsüz türemesi:(Ünsüz ikizleşmesi) Dilimize Arapça ve Farsçadan geçen kimi kelimelere ünlü ile başlayan bir ek veya yardımcı fiil geldiğinde önceden olmayan bir ünsüz ortaya çıkar.Buna ünsüz türemesi denir.

Yardımcı fiiller: etmek ,olmak,eylemek Ünlü /sesli harfler: a,e ,u ,ü ,ı ,i,o , ö

his + etmek = hissetmek

red + etmek = reddetmek

af + etmek = affetmek

zan + etmek = zannetmek

red + i = reddi

zan + ı = zannı

af + ı = affı

hak+ ı = hakkı

his + i = hissi

5. Ünsüz benzeşmesi = Ünsüz sertleşmesi = Ünsüz uyumu

Fıstıkçı Şahap kelimesiyle şifrelenen f,s,t,k,ç,ş,h,p sert ünsüzlerle biten bir kelimeye c,d,g yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek geldiğinde c, ç’ye / d ,t’ye / g ,k’ye döner bu olaya ünsüz benzeşmesi denir.

simit + ci = simitçi

git + di = gitti

bit + gi = bitki

bu üç örnekte görüldüğü gibi yumuşak ünsüzler ,sert ünsüzlere döndü.

Uşak + dan = Uşak’tan

sat +dım = sattım

Çorap + cı = çorapçı

1970 +de =1970′te

et + gi = etki

6. Ünsüz yumuşaması = ünsüz değişimi

p,ç,t,k sert ünsüzleriyle biten kelimeler sesli harfle başlayan ekler getirildiğinde

p , b olur mesela çorap + ı = çorabı

ç , c olur mesela ağaç + a = ağaca

t , d olur mesela kanat + ı = kanadı

k , g/ğ olur mesela dudak + ı = dudağı

et + ecek = edecek

git + ecek = gidecek

renk + i = rengi

kalp + i = kalbi

dolap + ı = dolabı

Önemli not: Ünsüz yumuşamasında bazı istisnalar vardır:

Özel isimlerde yumuşama olmaz:

Ahmet + i = Ahmet’i

Nimet + e = Nimet’e

Uşak + a = Uşak’a

Irak + a = Irak’a

2. Tek heceli kelimelerin bir kısmında yumuşama olmaz:

sırt + ı = sırtı

kat + a = kata ( Dördüncü kata çıktım)

tek + i = teki

3. Özellikle Arapçadan geçen kelimelerde yumuşama olmaz:

hukuk + u = hukuku

sanat + ı = sanatı

Cumhuriyrt + i = Cumhuriyeti

7.Ünlü daralması

Bir fiil kök veya gövdesi e ve a ünlüleriyle bitiyorsa ve bu kelimelere -yor eki gelirse e ve a sesli harfleri ı,i,u,ü seslerine döner buna daralma denir.

bekle + yor = bekliyor

Ağla + yor = ağlıyor

dinle + yor = dinliyor

bakma + yor =bakmıyor

uyuma + yor = uyuyor

gele + yor = geliyor

Önemli not:

Ünlü daralması y’nin daraltıcı etkisinden kaynaklanır. Y’nin daraltıcı etkisi sadece -yor ekinde gösterilir.

Yanlış: gelmiyen / doğru : gelmeyen

Yanlış: sevmiyen / doğru : sevmeyen

Yanlış: bekliyen / doğru : bekleyen

Sadece iki kelimede -yor dışında da daralma olur: