Kelimede anlam konu anlatımı TYT
Kelime bir dilin anlamlı en küçük birimidir. Çok az kelimenin anlamı yoktur (Edat,bağlaç ve ünlem ) fakat bunların da cümle içerisinde görevleri vardır. Buna göre ; kelime, kendi başına anlamı olan ya da anlamı olmadığı halde cümlede görevi bulunan en küçük ses birimidir.
Anlamı olmayan bazı kelimeler: Sanki,oysa,ve ,de , gibi , ile , için , ki …..
Bazı kelimeler aynı anlama gelebilir ya da yakın anlamlıdır.Dilimizde kadın için eş, çocukların anası, bayan, hanım , hanımefendi, hatun … gibi kelimeler vardır fakat hepsini bir arada kullanmayız. Bir cümlede, kelimeleri art arda getirirken duruma ve bağlama göre bu kelimelerden birini tercih ederiz. Böylece cümleyi oluşturacak bir dizi oluştururuz.
Cümle içinde her kelimenin bir anlamı vardır. Kullandığımız kelimelerin eş anlamlıları ya da yakın anlamlıları da kendi aralarında bir dizi oluşturur.Ama eş anlamlı dahi olsa bir kelime başka bir kelimenin yerini tutamaz.Her kelime cümlede kullanıldığı yere göre anlam kazanır.
Ayşe Hanım dersinize geldi mi? Bu çocukların anası nerede? İşte hangisini seçeceğimizi bağlama göre belirleriz.
Somut Anlamlı kelimeler: Beş duyu organımızla algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan kelimelere somut Anlamlı kelime denir.
Ağaç,ev,kedi, defter, ışık,ses ,araba ……
Soyut Anlamlı Kelimeler: Beş duyu organımızla algılanamayan ancak var olduğuna inandığımız kavramları karşılayan kelimelere soyut anlamlı kelimeler denir.
Akıl,sevgi,merhamet,hayal,korku ,gönül….
Soyutlama: Bazı somut anlamlı kelimeler, zamanla anlam gelişmesi yoluyla soyut anlam kazanır. Buna soyutlama denir.
Gittiğimiz yerde bize çok sıcak davrandılar.
Bu konuda konuşmak yürek ister.
Bu hareketin beni çok kırdı.
**Bir kelimenin soyutlama yoluyla kazandığı anlam aynı zamanda mecaz anlamdır.
Somutlama:
Soyut bir kelime anlam genişlemesi yoluyla somut bir anlam kazanabilir.
‘’Böldü bölük bölük dert beni.’’ Dizesinde dert bölme yönünden kişileştirme yoluyla somutlaştırılmıştır.
‘’Benim yaptığım iş,uçak kullanmaya benzer .Birçok iyi iş yaparsınız ama başarısız olduğunuz tek bir iş ,sonunuz olur. ‘’ (1997 ÖYS) cümlesinde mevzu edilen işin riskli ve tehlikeli olduğu ,pilotluk ile benzerlik kurularak somutlaştırılmıştır.
‘’Bir kara trendir ölüm.’’ Cümlesinde soyut bir kavram olan ölüm trene benzetilerek somutlaştırılmıştır.
** Somutlamalar genellikle kişileştirme,benzetme veya istiare yoluyla yapılır.
KELİMELERİN FARKLI ANLAMLARDA KULLANIMI
Kelimeler , kullanım alanlarına ve diğer kelimelerle ilişkilerine göre farklı anlamlar kazanırlar.kelimelerin farklı anlamlar kazanmasında tarihsel ve toplumsal gelişmeler kadar , bireysel etkenler de etkili olur.
1) Gerçek Anlam: ( Temel anlam, ilk anlam)
Bir kelimenin ,herkes tarafından bilinen ,söylendiğinde akla ilk gelen anlamıdır.
Bu gece dişim çok ağrıdı.
Çocuğun gözleri yaşardı.
Koşarken ayağım burkuldu.
Soğuktan burnum dondu.
Sınıfımız bu saatlerde gayet aydınlıktır.
Burası denizin en derin yeridir.
Başımı dolaba çarptım.
2) Yan Anlam:
Bir kelimenin gerçek anlamından tam uzaklaşmadan kazandığı yeni anlama yan anlam denir. Temel anlamla yan anlam arasında biçim,işlev ve somutluk yönünden benzerlik vardır.
Masanın ayağı kırıldı.
İki diş sarsımsak soy.
Üç baş sarımsak aldım.
Mağaranın ağzını kayalar tıkadı.
Anahtarlık çekmecenin gözündedir.
Geminin burnu iskeleye çarptı.
Pencerenin kanatları kırıldı.
Görüldüğü gibi kelimelerin bu şekilde kullanımı ilk anlamlarına olan benzerlikleri yönünden olmaktadır. ( aslında kelimenin gerçek anlamı dışındaki bütün kullanımları çok anlamlılık içinde değerlendirilebilir.)
3) Mecaz Anlam : ( Değişmece anlam)
Bir kelimenin gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşıp kazandığı yeni anlamdır.
Rakiplerine diş geçiremediler.
Bu adamlar karanlık işler çeviriyor.
Kötü sözlerin beni kırdı.
Tatlı bir bahar akşamında karşılaştık.
Artık acı yıllar geride kaldı.
Böyle derin düşüncelere dalmışsın.
Ben kimseye baş eğmem.
Bu gece dişim çok ağrıdı. Gerçek anlam Annem bana perde taktırdı.
İki diş sarsımsak soy. Yan anlam Ördeklerin ayakları perdelidir.
Rakiplerine diş geçiremediler. Mecaz anlam Gözünün önünde perde var.
İnsanların duygu,düşünce,hayal ve tecrübeleri sınırsızdır fakat bunları ifade edebileceği kelimeler sınırlıdır.Bu yüzden mecaz anlatımlara ,istiareye,kişileştirmeye,intaka ,kinayeye ve tarize başvururuz.
a) Dolaylama:
Bir kelimeyle anlatılabilecek bir kavramı birden fazla kelimeyle anlatmaya dolaylama denir. Dolaylama kalıplaşmış sözlerdir. Kullanımı herkes tarafından kabul edilen söz öbekleridir.Amaç söze güzellik ve canlılık katmaktır.
Beyaz perde sinema
Kara elmas kömür
Yavru vatan Kıbrıs
File bekçisi kaleci
Derya kuzusu balık
Minik serçe Sezen Aksu
b) Mecaz-ı Mürsel ( Ad Aktarması): Kelimelerin benzetme amacı güdülmeksizin başka bir kelimenin yerine kullanılmasına mecaz-ı mürsel denir.
Parça- bütün ilişkisi
Gemi İzmir’e yanaştı. ( limana yanaştı)
Denizde yelkenliler gidiyor. ( Gemiler)
Usta ayaklar sonucu belirledi. ( Futbolcular)
İç-dış ilişkisi
Çaydanlık beş dakikadır kaynıyor. ( Çaydanlıktaki su )
İçeri girerken ayağını çıkar. ( Ayakkabını)
En az iki bardak içtim. ( su)
Tencereye bakmayı unutma. ( Yemeğe)
Sende de hiç kafa yokmuş. ( beyin)
mekan- insan ilişkisi
Gol olduğu için bütün stad ayağa kalktı. ( seyirciler)
Galibiyet Türkiye’yi sokağa döktü. ( pek çok vatandaşı)
Bütün Kayseri buna karşı çıktı. ( Kayseri halkı)
Eser-sanatçı ilişkisi
Bugün Kani Karaca’yı dinledim. ( şarkılarını dinledim)
Ömer Seyfettin’i okudum. ( Hikayelerini)
Nitelik-kişi ilişkisi
Müziğimizin güçlü seslerinden biridir. ( sesinin güzelliği öne çıkarılmış)
Kalemi güçlü bir şairdir. ( yazarlık niteliği öne çıkartılmış)
Sebep-sonuç ilişkisi
Tarlalara bereket yağıyor. (yağmur)
Namlular ölüm yağdırıyor. ( mermi)
Yön-ülke ilişkisi
Batı,eski gücünü özlüyor. (Avrupa)
c)İstiare (Eğretileme):
Kelimelerin benzetme yapmak amacıyla gerçek manasını düşündürmeyecek şekilde kullanılmasına istiare denir.istiare aralarında benzerlik ilgisi bulunan iki şeyden birini söyleyerek diğerini kastetmektir.
Açık istiare; sadece kendine benzetilenin söylenmesidir.
‘’Beşikteki melek mışıl mışıl uyuyor.’’ Bebek söylenmemiş
‘’ Edebiyatımız bir ulu çınarını kaybetti.’’ Ölen yazar söylenmemiş
Kapalı istiare; sadece benzeyen söylenerek yapılan mecaz
‘’ Gelinlik çağına gelen kız, yuvadan uçtu.’’ Kız kuşa benzetildi.( Kuş gibi yuvadan uçtu)
‘’ Kabrinde bir nura sarılmış yatıyor.’’ Nur kefene benzetilmiş.
d) Teşhis( kişileştirme):
İnsan dışındaki varlıklara insana has özellikler vermeye teşhis denir.
Dağlar uykudan uyanır.
Denizler kudurmaya başladı.
Ey gönlüm madenin ne kadar yufka. ( Gönüle insan gibi sesleniliyor.)
e)İntak (konuşturma):
İnsan kişiliği vererek insan dışındaki varlıkları konuşturmaya intak denir.
Mor menekşe: Bana dokunma diye bağırdı.
f) Kinaye: Bir kelimenin hem gerçek anlamı hem mecaz anlamı doğruysa buna kinaye denir. Kinaye yapılırken aslında mecaz anlamı kastedilir.
Borçlarımı bitiremedim , yıllar geçtikçe belim büküldü. (Belim büküldü kelime grubu yaşlanma anlamında doğrudur ama burada maddi olarak daha da güç durumda kalma kastedilmiştir.)
g) Tariz:
Söylenmek istenen sözü düşündürücü ve imalı bir biçimde söylemektir.
Böyle çalışırsan Türkiye birincisi olursun.
Yazın da çok güzelmiş!
Çok gayretlisin bu yüzden her işte çalışabilirsin.
4) Terim Anlam:
Bir bilim,meslek veya sanat dalıyla ilgili özel anlamlar yüklenmiş kelimelere terim denir.
Üçgen,kare,çember,açı , matematik terimleri
Redif,kafiye,aruz edebiyat terimleri
İzohips, rakım, yarımada Coğrafya terimleridir.
Annem,perdeleri yıkadı. Gerçek anlam
Gözümden perde kalktı. Mecaz anlam
Tiyatronun ikinci perdesi başladı. Terim anlam
Uygulama:
1. Duvarın önüne yerleştirilen perdeye ilânları yapıştırdık.
2. Perdelerle koltukların rengi hiç uymamış.
3. Oyunun ikinci perdesini izleyemedik.
4. Bana anlattıklarıyla gözümdeki perde kalktı, her şeyi anladım.
“Perde” kelimesinin cümlelerdeki anlam özellikleri hangi seçenekte doğru sıralanmıştır?
A) yan – terim – mecaz – temel anlam
B) temel – yan – terim – mecaz anlam
C) mecaz – temel – yan – terim anlam
D) yan – temel – terim – mecaz anlam
E) temel – temel – mecaz – mecaz anlam
Doğru cevap: D
ANLAM İLİŞKİLERİNE GÖRE KELİMELER
Kelimeler anlam ilişkilerine göre eş anlamlı,eş sesli,yakın anlamlı,zıt anlamlı ve yansıma kelimeler olmak üzere değişik gruplara ayrılır.
1) Eş anlamlı kelimeler (Anlamdaş kelimeler)
Yazılışları farklı anlamları aynı olan kelimelerdir.
Cevap – yanıt
Sene – yıl
Özgürlük – hürriyet
Detay – ayrıntı
Zelzele – deprem
*Eş anlamlı kelimeler her zaman birlerinin yerine kullanılamaz.
Dost kara günde belli olur. Kara yerine siyah diyemeyiz.
* kelimenin anlamdaşı cümleye göre belirlenir.
Ak akçe kara gün içindir. Kara kelimesinin eş anlamlısı siyah değil kötü kelimesidir.
2) Zıt anlamlı kelimeler ( karşıt anlamlı kelimeler):
Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.
Yaş – kuru
Taze – bayat
Şişman – zayıf
Ağlamak – gülmek
* Bir kelimenin olumsuzu onun karşıt anlamlısı değildir.
Güldük kelimesinin zıttı gülmedik değil ağladıktır.
* kelimenin karşıt anlamı ,cümleye göre belirlenir.
Kara haber tez duyulur. Kara kelimesinin zıttı beyaz değil iyi kelimesidir.
3) Eş sesli kelimeler (Sesteş):
Yazılışları aynı,anlamları farklı olan kelimelerdir.sesteş kelimeler gerçek anlamlı olmalıdır.
Suda yüz.
Yüzünü yıka.
Koyunun derisini yüz.
Doksan dokuz ,yüz.
Ne güzel bir yüz.
Sana vereyim bir öğüt ,ununu kendin öğüt.
* Aralarında gerçek-yan-mecaz anlam ilgisi bulunan kelimelerde sesteşlik yoktur.
